2008-11-24

Ilargia ezpainetan, irribarrea gogoan


Nik ez nekien, baina orain badakit: “Ze usain gozoa / ilargiak / jaioberriaren aurpegian!”. Juan Kruz Igerabideren Ilargia ezpainetan liburuttoari esker ikasi nuen. Iaz izan nuen aukera Juan Kruzekin berarekin ordu batzuk emateko eta orain, neguko arratsalde hotz honetan, liburutto horretako hainbat poema berriz irakurri dut. Usain goxoko poemak, xamurrak, ederrak.

“Leihoan / bi begi / tximeleta.” Poema llaburrak –ezen ez motzak– iradokitzaileak; orain leihotik begira nagoela nire begien isla dakusat eta islak dakarkit burura tximeleta... edo ez, orain leihotik begira nagoelarik, nire begiek dakusaten tximeletaren hegoek dakarkidate burura begien isla; irakurlea zein den.

Zazpi urteko gure alaba txikiari poema irakurri eta marrazteko eskatu diot: tximeleta begidun bat marraztu du, hegoetan begiak dituen tximeleta.

Haiku-en oihartzuna dakarten poemak bildu ditu Adunakoak, duela hamabost urte baino gehiago estreinakoz argitaraturiko Begininiaren poemak gogoangarriaren ildotik: “Partxiseko fitxa da / ilargia / zeruraino itsasia.” Orduan bezala, oraingoan ere Luis Emanaldiren marrazkiak osagarri; izan ere, Begininiaren poemak liburuko bi marrazki berriro agertzen dira Ilargia ezpainetan liburuan, bi liburuen arteko lokarri.

Badira poema batzuk, ume txikiekin, landu daitezkeenak, eta maitasuna gai nagusia duten poemak bereziki nerabeentzat ederrak izan daitezkeenak. DBHko lehenengo zikloan irakurtzeko moduko poema asko eta asko daude, horregatik Ilargia ezpainetan liburuttoa Liburu Gaztea sarirako hautatuen arteko bat da, DBHko 1go mailarako, zehatz izateko.

Ume txikiagorekin ere ongi funtzionatzen dute hainbat poemak. Adibidez, Lehen Hezkuntzaren 2. mailan, arbelean hauxe idatzi: “Ilargiaezpainetanduzulazunigana”; alegia, poema idatzi hitzen arteko tarterik gabe, hitz guztiak jarraian idatziak eman. Bi lan egin behar zuten umeek: lehenbizikoa, hitzak bereiztea, eta bigarrena, bertsoak bereiztea. 24 umeetatik 22k egin zuten ongi aparteko laguntzarik gabe. Irribarrea umeen eta irakaslearen ezpainetan.

Zuk ez zenekien, baina orain badakizu “Ilargia ezpainetan / duzula, / zu nigana...” Horregatik irakurri behar dituzu poema horiek, irribarrea izateko gogoan eta ilargia ezpainetan edo, agian, ilargia gogoan eta irribarrea ezpainetan; irakurlea zein den.

2008-11-23

Txapas gogoan iltzatua

Gogoan dut iltzatua Txapas lankidea hil zeneko albistea heldu zitzaigun egun beltz hura, gaur dela urtebete. Handik hilabetera edo, lantokian hamaiketako berezia prestatu behar izan nuen nire urtebetetzearen karietara, eta lantokiko bilera aretoan elkartu ginenean patata tortilla, ardoa, patea, eta gaztaren inguruan Txapasen itzala gainetik kendu ezinik ibili ginen hamaiketako osoan zehar.

Gogoan dut iltzatua hamaiketako berezi horretako, hiruhilekoaren bukaerako hamarretako berezi horretako, ardo beltza aukeratzeko orduan Obanosko Septemtrion ardoa baztertu nuela; ardo berezi hori aukeratzeko zorian nengoela burura etorri zitzaidan Txapasek berak kontatu zidala Septemtrion ardoa egiteko mahats mordoak banan-banan eta eskuz biltzen dituztela... Septemtrion baztertu nuen, ez bainuen nahi hamaiketako osoan zehar Txapasen itzala izatea ardo trago bakoitzean. Palacio de Monjardin krianza bat hartu nuen, agian ez Septemtrion-en mailakoa, baina ardo beltz on-ona, ene irudikoz. Alferrik, baina. Hamaiketako horretan Palacio de Monjardin botila zabaltzean beste lankide batek bota zuen deblauki: “Txapasek esango lukeen bezala, Palacio de Monjardin: hiru gezurren ardoa; herri hartan ez dago palaziorik, ez dago mendian, eta ez dago jardinik.” Eta egia da; orduan gogoratu nuen Txapasi entzuna niola nik neuk ere kontu xelebre hori. Goiz horretako ardoa ez zitzaidan iruditu beti bezain on-ona; ez zegoen mindua, ez zegoen ozpindua... baina han ez zegoen gure Txapas eta gu ginen minduak.

Gogoan dut iltzatua berarekin lan egin nuen azken eguna, neka-neka eginda zegoela eta ni, txantxetan, zahartrosia izanen zela esaten niola.

Gogoan dut iltzatua ohean zela, Burlatako bere etxean, ikustera joan nintzen azken aldia; liburutto ttipi bat eman nion opari.... eta zeinen gustura egon ginen hitz eta pitz... plazera zen Txapasekin solas egitea, Erdi Aroko kanta ingeles baten itzulpenaz, latinezko atsotitz baten kontura, testu batean koma baten beharraz, edo Miguelico Sanz-en azken xelebrekeriaz. Ze zoriona izan genuen Txapas ezagutzean, lagunok!

Gogoan dut iltzatua Txapas bizirik ikusi nuen azkeneko aldia, gurpil aulkian noraezeko pasieran lagun baten laguntzarekin, eta gogoan dut une horretan pentsatu nuena: Txapas izan denarekin, dedio! Txapas izan denarekin.
Bukatzera noa: hasieran esan dudan bezala, gogoan dut iltzatua Txapas hil zeneko albistea heldu zitzaigun egun beltz hura. Goiz hartan eskela jarri behar geniola-eta, Otamendiren bertso bat bururatu zitzaidan:

Iturria hertsitzen duzunean
ni ez naiz amaitzen
urarekin bizi naiz
berarekin naiz joaten.


Ez dakit asmatu genuen, zeren badakit Txapasek ura baino gustagarriago zuela ardoa, neronek dudan eran; Txapasek esaten zuen bezala, “ardoa, gutxi baina ona!” Nolanahi den ere, egia da Txapasekin lan egitea pribilegio bat izan dela, luxua izan da niretzat, eta harekin bizi eta biziko garela.

Javier Tirapu Flores, Txapas lankidea, irakasleen irakasle eta adiskidea. Haren omenez jaso dezagun kopa, eta egin dezagun topa, ardo gutxi baina on batekin, berari gustatzen zitzaion ardo beltzarekin, Txapasen omenez, berarengandik ikasi nuen eta gogoan iltzatua gelditu zaidan esaldi bat erabiliz; “bere izenean eta gure gizenean!”

Bitxia da, gero! Askoz errazago egin zait lankidearen gaineko ohar hau idaztea, gure aitarena baino...

2008-11-22

Ezjakinkeria (sic)

Hemen batzuek ez dakite euskaraz eta, gainera, ez dute jakin nahi. Nehork ez dezala bere burua engaina! Horri ezjakinkeria deitzen diot nik. Seinaleak ele biz ikusita, euskaraz solasean edota kantuan entzunda, tripak mugitzen zaizkie fatxa hauei... Tripak mugituta, nola ez dituzte, bada, puzker handiak botako! Eta fatxen arteko norgehiagoka ikusten ohituak gara, zeinek handiago botako duen, zeinek gehiago zabalduko kaka... Izanez ere, fatxen eremuan eskuindarrak ez ezik nik PSNkoak ere sartzen ditut, neholako zalantzarik gabe! “Vascuence-ren Legea”-ren aldatzeari uko egin berri diote-eta, gertaerei nagokie.

Pasadizo adierazgarri bat gertatu zitzaidan Iruñeko kafetegi fatxa batean. Arratsalde batean kafetegi horretara sartu, mahaira eseri eta hurbildu zitzaidan zerbitzariari kafesne bat eskatu nion, alemanez:”-Guten Abend! Ich möchte einen Kaffee mit Milch und Zucker, bitte.”
Zerbitzariak ez zekien alemanez... baina ahaleginak egin zituen, alegia, saiatu zen ulertzen, hark hitz egiten ez zuen Goethe-ren hizkuntza, baina, halarik ere, komunikatzeko ahalegina egin zuen... Arrapostua emateko tenorean, aldiz, ingelesezko hitz batzuk lardaskatzen hasi zitzaidan... Bon, kontua da arratsalde hartan kafesne bat ekarri zidala. Danke schön!

Gaur, euskararen ofizialtasuna Nafarroa osoan aldarrikatzeko manifestazioan izan eta gero, lehengo eguneko kafetegi horretara sartu, mahaira eseri, eta zerbitzariari euskaraz eskatuta...
“-Kaixo, kafesne bat, mesedez, sakarinarekin”. Zerbitzariak hauxe erantzun dit: “Es que no hablo el vasco”; haren begiradak, gainera, beste zerbait esaten zuen: “¡No te jode! ¡Lo que me faltaba! ¡Mira cómo son, que nos quieren imponer el vasco! ¡A mí que no me venga con hostias porque, mecagüensusmuer...!

Inolako ahaleginik ez ulertzeko euskaraz egiten duenari... Ulertzeko! Ez nion eskatu euskaraz erantzuteko! Agian, “kafesne” ulertzen zaila da, eta “kafekonletxea” esan behar nion... Edo, agian, ez zidan ulertuko “sakarina” hitza. Ezjakinkeria, agian.


Manifestazioa hasi aitzin, Golem zinemaren aurrean

2008-11-16

Nola idatzi norberaren aitaren obituarioa?

Eskuartean daukat “Doluan laguntza izpi batzuk” izeneko liburuttoa. Aita hil zitzaigun ostiralean eta haren errautsak jaso berri ditugu. Tanatorioan hartu dudan liburuan hauxe irakurri dut: “Irakurri eta idatzi, onuragarria da benetan, nola sentitzen zaren benetan zure buruari aitortzeko gauza izan zaitezen.” Izan ere, arrebak esan zidan zerbait idazteko... Baina bi egun igaro eta gero, hauxe baino ez dut lortu:

Labur zurrean hitzekin saiatuko naiz azaltzen jadanik denok dakiguna: jakina baita gure aita gizon xaloa zen, xumea, bihotz onekoa; bi hitzetan esanda, gizon on-ona. Une latz honetan gure atsekabearekin bat egin duzuenoi eskerrik asko etortzeagatik, eta amaren, arrebaren eta hiruron izenean mila esker, bihotz-bihotzez.


Gainera, hitzok esateko unean ez naiz gauza izan deus ere esateko; han gelditu naiz, eserita, zurrun, hotz... Eta liburuttoaren aholkuari jarraiki idazten ari naiz orain; baina ez dakit hobeki sentitzen naizen...

2008-11-05

Poesia joan-etorrian (II)

Plinio Zaharrak idatzi omen zuen "Nulla dies sine linea", alegia, ez eman egun bat ere lerro bat idatzi -edo irakurri- gabe. Euskaldunok esango genuke: "Hotz ala bero, irakurri -edo idatzi- egunero". Haatik, Plinio Zaharraren hitzak ekarri nahi izan ditut hizpidera, bitakora hau egiteak aukera ematen didalako hainbat urtez golkoan gorderik izan dudana plazaratzeko. Halatan, urteak dira gertatu zitzaidala aitortzera noakizuna, baina plazaratzeko tenorea heldu delakoan, noan harira.

Unibertsitaterako busera elkarrekin igo ginen. Une hartan, ohartu ere ez nintzen egiten zu han zinela, edo erdizka baino ez nintzen ohartu, edo busera igo eta gero ohartu nintzen. Busean esertzean ohartu ere ez nintzen egin zure begi horiek han zeudela, edo erdizka baino ez nintzen ohartu, edo eseri eta eta gero ohartu nintzen.

Oroitzapenak uharteak dira, iragan lausoaren hariaz josiak agertzen direnak. Oroitzapen kate ahul horretatik tiraka agertu zara. Oroitzapenak oroitzapen, ametsen itsaso nahasian aurkitu zaitut, behin eta berriz, urte hauetan guztiotan, itsaso nahasi horretan galtzen erraza dela jakinda ere. Zernahi dela ere, jakizu zure begi horiek izan ditudala iparrorratz urteotan, eta, horiei eskerrak, ez naizela ibili noraezean itsasoaren zabaltasun urdinean. Olatuen bidez heltzen zait zure begien melodia, edo, horrela uste dut nik, bederen.

Egun hartako gandua! Buseko giza-lanbroen artean hegan sentitzen nintzen, baina, haatik, ez nengoen urduri; aldarte gozo eta otzanez sentitzen nintzen, barneko harrik gabe, bihotzeko zimikorik gabe; izan ere, haizearen zurrumurru atseginak zugana hurbiltzeko eta hurbiltzeko agintzen zidan. Eta hurbildu nintzaizun.

Begi nabarrak erakutsi zenizkidan, eta zure mutur beltzak iragarri zidan bus hura ez zela paradisuan geldituko, eta etorkizun beltza nuela aurrean, ikatza bezain beltza, erabiltzearen erabiltzez metafora gastatua bilakatu den hori erabiltzea zilegi bazait. Atzera eseri, eta aurreko eserlekuaren bizkarrean poema xume hauxe idatzi nizun:

Billabesan begiak kliskatu eta artean han zinen.
Behin aitortu zenidan
lepoa zenuela gorputz atalik sentikorrena.
Musukatuko,
laztanduko,
besoetan hartuko zintuzkedan,
Zureganatzeko gogoak erretzen zizkidan barrenak:
zer ez nizun esango belarri-girgiletan,
zer ez nizun xurgatuko,
zer ez nizun emango orduan!
Poeta nintzela aitortu nizun eta barre egin zenuen.
- Poeta, bai; baina lasai, ez naiz kutsakorra. –esan nizun.
Billabesan begiak kliskatu eta gero, joana zinen.
Poetok, maitale herabeti horiek.

Urte batzuk igaro eta gero, orduan aitortu ez nizuna ari natzaizu talaia honetatik aitortzen eta, honenbestez, egina dut gaurko lana. Blog honetan geldituko da sekula aurrez aurre esan ez nizun hori, agian, noizbait irakurriko -edota entzungo- duzun esperantza zimelduarekin.

Plinio Zaharraren hitzekin hasi eta, orain, gogora datorkit Vesuvio sumendiaren erupzioa hobeto ikustearren sumendiaren ahora gehiegi hurbildu eta itota hil zela. Idatzitakoaz damutuko ote naiz... Delete?

2008-11-02

Berbaldiaz (eta III) edota "Gora eleaniztasuna!"

Pare bat post bat jarri dut blog honetan Daniel Cassany-en ikastaroan ikasitako hainbat konturekin. Berbaldiaren -diskurtsoaren- azterketa kritikoaren beharrizana azpimarratzen du irakasle katalanak. Rere les linies - Tras las líneas liburuan, gai baten aldez aurretiko ezagutza beharrezkoa izanik interpretazio kritikoa egiteko, idazkiak esaten ez duen hori ere asmatuko badugu.

Beste hainbat kontu interesgarri dakarkigu liburu horrek, zer pentsaturik ematen duen liburua baita; gaur, atzokoaren haritik hirugarren post hau ari naiz idazten Cassany-en liburuaren haritik.

Gero eta arruntagoa da hizkuntza anitzetan irakurtzea eta idaztea. [...] Munduko gizarte gehien-gehienak eleanitzak dira. Gero eta arruntagoa da hizkuntza ezberdinetan irakurtzea; hizkuntza batean jasotzen duzu mail bat, eta beste batean ari zara kontsulta bat egiten web batean, baina beste batean ari zara idazten ordenagailuan une horretan bertan.

Baina etxeko hizkuntzaz ez da atzerritar hizkuntza batean bezala irakurtzen; ohar dadila irakurlea ez dudala ama-hizkuntza idatzi, etxeko hizkuntza baizik, azken urteotan hizkuntzalariek gero eta gehiago darabilten dermioa erabilita. Nire kasuan, adibidez, etxeko hizkuntza ez da nire ama-hizkuntza -ezta nire aita-hizkuntza ere, bidenabar esanda-; gurasoak erdaldunak ditut nik, erdaldun peto-petoak, izan ere.

Eleaniztasunaren karietarat, blog hau bera horren adibidea da. Blog bat zein hizkuntzatan idatzi behar den, hasieratik hartu ohi den erabakia da. Euskaraz egitea neure erabakia izan zen, beste hizkuntza bat aukera nezakeen arren. Erabaki hori ez zen ausaz hartutakoa, ez zen kasualitate hutsa izan. Lingua Navarrorum delakoak behar duen tornuia geuk eraiki ezean inork ez digu eginen XXI. mendean...

Cassanyk azaltzen duenez, Ama hizkuntza irakurtzean prozedura jakin batzuk baliatzen ditugu eta, horri esker, gure lan-memoria berehala erabiltzen dugu inferentziak egiteko eta esanahia eraikitzeko. Atzerritar hizkuntza batean, aldiz, sintaxia eta lexiko guztia ez dira horren ezagunak, eta gure memoriaren zati bat horretarako baliatzen dugu; horregatik, atzerritar hizkuntza batean gehiago kostatzen zaigu inferentziak egitea, adibidez.

Blog honetan bertan aurki daitezke, atzera begiratuta, italierazko esaldi batzuk; tartekatu ditut japonieraz, katalanez, gaztelaniaz, eta frantsesezko hitzen bat; latinezko esaera zenbait; ingelesezko esaldi bat -poema batean tartekatuak- eta, orobat, alemanezko testutxo bat aukeratu nuen Firefox-en ekimen bat iragartzeko. Post hauetan egindako estekek ere hainbat hizkuntzatan idatzitako gune anitzera eramanen zaituzte... Horrelakoa da Internet, horrelakoa da mundua, eleanitza, Nafarroa Garaian askok uste duen arren espainola dela "hizkuntza natural bakarra", jaiotzen den ororen berezko hizkuntza.

Honaino, beraz, Tras las líneas liburuaren irakurketaren haritik idatzitako hirugarren -eta azken- post hau. Jakin minak jotako irakurleak iturrira jo eta irakur dezala, beti ere ikuspuntu kritiko batetik, zeren egileak hiru gezur sartu zituen liburuan zehar, nahita sartu ere, joc edo joko modura, eta haren weborrian baino ezin daitezke soluzioak aurkitu...

Ez zait gustatzen irakurtzea, eta zer?


Umeen ikuspuntua azaltzen zaigu liburu honetan, bilduma horretako beste liburuetan bezala; izenburuak agerian uzten duenez, irakurzaletasun ezaren kontua da liburuaren abiapuntua.

Eskolan sartzen direnean, haurrek entzuten dute irakurtzeko zaletasuna eduki behar dutela, baina zaletasun hori eduki ezean, guraso eta irakasleok umeen arazo bihurtzen dugu hori.

Ipuin luze honetan, Pako Aristik, ume bihurtuta, erakusten digu ze kaltegarria izan daitekeen... irakurtzea. Nolabait esateko, irakurle ez izateko eskubidea aldarrikatzen du Urrestillakoak. Alabaina, protagonista irakurri egiten du ipuinaren bukaeran... zer eta protagonistak berak idatzitako narrazio bat. Hortik aurrera, idazle izatea erabakiko du, irakurle izatea baino dibertigarriagoa delakoan...

Soluzio bitxia ematen dio Pakok gai topiko horri eta, liburua irakurritakoan, galdera bat datorkit burura: ez ote da Pako Aristi bera istorio honetako ume protagonista?

2008-11-01

Berbaldiaz (II)

Daniel Casany irakasle katalana gustuko dudala ez dago ezkutatzerik; nire lankideek jadanik barre egiten dute nire lepotik Cassany -ahoska dadila kasañ- hizpidera ekartzen dudanean... Tira! Zertan ukatu! Nik miresten dut irakasle hori, eta bere liburuak argitaratu ahala irensten ditut. Duela hilabete luze bat blog honetan bertan post bat argitaratu nuen eta gaur, larunbata denez eta astia dudanez, -asteburutako idazle nauzu ni- horren haritik beste bat idaztera noa.

Rere las líneas-Tras las líneas liburuan atal interesgarri bat dago: Diskurtsoaren Arterketa Kritikoa. Hona, laburtuta eta euskaratuta, atal horren mamia.

Diskurtsoa (berbaldia) ez da inoiz neutroa, ez da errealitatearen isla objektiboa. Berbaldiaren sortzailea leku eta une zehatz batzuetan sortu duenez, subjektu horrek daukan errealitatearen isla baino ezin da izan; baina errealitatearen ikuspegia erabat lotua dago intentzioei, jarrerei, usteei eta, horregatik, berbaldiak islatuko ditu menpekotasun harremanak, bidegabekeriak eta zapalkuntzak. Hori horrela bada, hori guztia kontuan hartu beharko da ulermen kritikoa egingo bada.

Interpretazio kritikoa egiteko, beraz, gaiaren aldez aurretiko ezagutza eduki behar da; idatziak esaten ez duen guztia asmatu behar da.
Liburuan aurrera egin ahala, beste hainbat pasarte interesgarri irakur daitezke. Ene ustez, Cassany-k duen dohain miresgarrienetako bat hauxe da; besteok ere pentsatzen duguna argi, garbi, egoki eta biribil azaltzeko dohaina; behin baino gehiagotan gertatu zait pasarte jakin bat irakurritakoan, zera pentsatzea: ze arrazoia duen tipo honek, egia biribil-biribila da. Adibidez, jarraian doan pasartea, esandakoaren erakusgarri.

[...] prosa izebergaren punta baino ez da; itzulpen batekin izotz puska bat baino ez dugu ikusten, ur azalean dagoena, baina izebergaren zati txikiena baino ez dena.

Berdin-berdin gertatzen da blog honekin berarekin. Izan ere, ehungarren post ari naiz idazten uneotan, eta talaiari hau ez da objektiboa -ezin naiteke izan- , eta ehun testu llabur hauek, izebergaren puntak baino ez dira. Irakurlearentzat talaiariaren beraren isla bat izateaz gain, talaiariari berari atsegin handia eman dio blog xume honek, eta idazten jarraitzeko asmoa berretsi baino ez dut egin nahi.

Alabaina, sarri askotan, zalantzatan egoten naiz inork ikusten dituen izotz pusketa hauek Interneteko ozeano zabalean. "Nobody cares about my blog!" aldarrikapen etsigarria ez dut hemen zabalduko ezen, guztiarekin ere, ehun bezalako kopuru biribilak gonbit egiten du atzera begiratzera eta egindako ibilbidean argitaratu ditudan "harrikadak" hor daude, zuen iruzkinen zain, diskurtsoaren azterketa kritikoa osatzeko zain...

Seinale desorekatua



Ezkabako Talaiatik zutikako seinale handi bat dugu ikusgai, erdaraz hutsez baina. Iruñetik zatozela, Berriozarrerako noranzkoan biribilgunean sartu baino lehentxeago seinale handi hori duzu; zutikako seinale hori gaztelania hutsean dago, desorekatua: “Berriozar, Burlada, Villava (norte, Pamplona” adierazten ditu. Burlata, Atarrabia (iparra), eta Iruñea izenak falta dira, ordea. Badakigu, seinale hori dela-eta, Behatokiak Nafarroako Gobernuko Herri Lan, Garraio eta Komunikazio kontseilari kexa-eskutitz bat bidali diola horren berri emateko. Zerbait lortuko ote dugu? Zaila da oso. Nolanahi den ere, hobe da saiatzea besoak antxumaturik gelditzea baino.
Badakit, orobat, zaila dela Ezkabako Talaia xume honetatik eragitea; haatik, nire xedea bada kezka bederen sortzea, alegia, erdaraz hutsez dauden hainbat eta hainbat kontuez ohartaraztea. Soilik erdaraz dauden seinaleak, esate baterako, inertziaz -edo utzikeriaz- normaltzat jotzen ditugu; halatan, ez genuke, inondik ere, normaltzat jo beharko. Izan ere, lehen urratsa gure jarrera aldatzean datza.