Txinako poesia lirikoaz, bi hitz

Gaur ilargiari egin argazkia

Gaur oso ilargi ederra dugu, ia-ia betea, antzigarraren iragarle.  Hodei arteko ilargiari begira, Li Bai-ren olerki bat datorkit gogora, lauso, eta Pello Otxoteko lagunaren itzulpenera jo behar izan dut berriz ere, oso egun gutxitan bigarrenez; hortxe aurkitu dut Gauaren erdian gogoeta.

Ilargi  distiratsuaren isla ohatze aurrean,
antzigarra bailitzan lurraren gainean;
burua jaso ilargi distiratsuari begira,
burua makurtu jaioterria gogoan.

Li Bai-ren poemaren haritik, agian merezi du azaltzea Txina izan dela poeta gehien eman duen herria eta, hortaz, poema kopuru handiena dela.  Aurrekoan idatzi bezala, hemen Eneko Aritza ezkutu batean gainean jartzen genbiltzalarik, Txinan,  Tang dinastiaren garaian, (618-907) 2.000 poeta baino gehiago bizi izan ziren, eta haien lan oparotik ia-ia 50.000 poema gorde dira.

Izan ere, gaur ez bezala, Txinan Estatuko lanposturik garrantzizkoenak lortzeko lehian poeta izatea bazen abantaila eta meritua. Hartara, azterketetan jakintza literario eta prosodikoarekin lotutako galderak agertzen ziren. Beraz, Txinan funtzionario izan nahi zuenak poemak egiteko gai zela probatu behar zuen —ia-ia, gaur bezala—. Gainera, politikariek, nobleek, printzeek eta enperadoreek ere poemak idazten zituzten, eta batzuk poeta handi izatera heldu ziren. Halarik ere, txanpok orok bere ifrentzua duen gisara, alde txarrik ere bazuen honek guztiak, zeren lanbidetzat hartzen zen poesigintza horretan ohiko bihurtu ziren itxurakeriak, panegirikoak, eta koipe-emaileen lanak.

Txinan poesia lirikoa sailkatzeko, irizpide kronologikori helduta, honako sailkapen hau egin daiteke:

1. Aro klasikoa (K a. XI. mendetik VI. mendera bitarte). Hor ditugu  Che King edo Oden liburua, Konfuziok  K a. V. mendean bildu zituen bost “liburu kanoniko” horietako bat.
2. Pizkundearen aroa. Bertan dugu jadanik ezagutzen dugun gure Li Bai —edo Li Po edo Li Tai Po izenekin ere ezaguna— (701-762), Tu Fu (712-770) eta Po Chu Yi (772-846), poesia txinatarraren urrezko aroa, goian azpimarratu dudan Tang dinastian zeha.
   
   
3. Aro modernoa. Song dinastiaren amaieratik (960-1279) XIX. mendea bitartekoa. XIX. mendetik poesiak mendebaldeko eragina izan du eta, beraz, aldatuz joan da.  Iraultza Txinatarreko poetak ere nahiko kontserbadoreak dira —Mao Tse Tung, kasu—.

Bukatzeko, labur bada ere, poesia txinatarraren gai nagusiak honakook direla esan daiteke:

• Natura eta landa-bizitzaren goraipamena. Poeta txinatarrek ederki deskribatzen dute paisaia –maiz gauekoa, goiko poeman bezala-, beti ere igarlearen gogo-aldartearen arabera.
• Sorlekuaren, etxearen edo lagunen nostalgia, herrimina.
• Amodioaren sentimendua.
• Bidegabekeriaren eta gerraren ankerkeria salaketa.
• Denboraren joana, bizitza bakartirako gonbitea eta ardoaren gorazarrea.

Inork informazio gehiago behar izanez gero, jo beza Juan J. León-en Literatura Universal liburura, bertatik atera baitut hemen laburbildutakoa.

Li Bai poeta txinatarra, euskaraz

“Literaturako Nobel saria, Mo Yan idazle txinatarrari” izenburupean agertu zen Berrian egunkarian artikulu polit bat , hilaren 11n; eta artikuluaren bukaeran “Euskarara itzuli gabe dago Mo Yan-en obra” aipamena; arrangura zerion kazetariak sartutako iruzkin horri. Irudikatzen ahal dut kazetaria, Andoaingo bere bulegoan, duda-mudatan, sartuko-dut-ez-dut sartuko, zalantza-balantza... Eta sartu egin zuen, etsipenez blai, enbido bat botatzen duenaren antzera, ea nork heltzen dion horri...

Mo Yan ez dugu —oraindik— euskaraz irakurtzeko aukera; baina bada liburu zoragarri bar, biziki gomendatu nahi dudana Txinako poesiaz pixka bat gozatu nahi duenarentzat. Li Bai poetaren Urrutira bidalia, Albert Galvany eta Pello Otxoteko euskaldunaren artean eginiko itzulpena, liburu zoragarria, hordigarria, txundigarria.

Duela 1200 urte idatzia, hemen Eneko Aritza jasotzen-edo ibiltzen ginenean... Li Bai hau Tang dinastiako olerkaririk ezagunena da, Wang Wei eta Tu Fu poetekin batera. Li Bai-ren poemek eragin handia izan zuten haren garaiko poetengan, baita ondorengoengan ere.

Ez dakigu gehiegi haren bizitzaz, ezpada gaztea zelarik Txina osoan zehar bidaiatzen ibili zela eta behin baino gehiagotan ezkondu zela; bestalde Li Bai sendo eta garaia omen zen, ez nolanahiko gizasemea, eta hirurehun ardo edateko gauza zela aldarrikatzen zuen, harro.

Zeruak ardoa maite izan ez balu,
ez zen ardoaren izarrik kopan.
Lurrak ardoa maite izan ez balu,
ez zen mahastik izanen lurrean
Zeruak eta lurrak ardoa maite badute,
ez gaitezen hura maitatzeaz lotsa.
Eta jakintsua eta nekazaria berdinak badira,
zertarako bilatu hilezkortasuna?
Hiru ardo hartuta, egia aurkitzen dugu
eta upel osoa hartuta, naturarekin bat egin.
Baina perfekzioa soilik hordirik aurkitzen dugu
eta iratzartzean desagertzen da.

Bizitzaren plazerei muzin egiten ez zion gizona, Li Bai; eta haren olerkiei darien alaitasuna, suhartasuna, hordigarria da: ardoa, ilargia, kopa, zaldia... behin eta berriz agertzen diren gaiak ditugu. Nolanahi, idazle oparoa, hogei mila olerki baino gehiago idatzi omen zuena,  hamarrena baizik gorde ez diren arren. Antza, ez omen zen sekula kezkatu arrakasta izateaz literaturan, eta olerkiak idatzi ahala, errekara botatzen omen zituen, urak nola eramaten zituen ikusten zuelarik...
Haren heriotzaz ere bertsio bat baino gehiago irakur daiteke, baina niri hau gustatzen zait: 

Gau batean, Yang Tse ibaian batel txiki batean omen zegoen, horditurik, eta ilargia besarkatu nahian kareletik beheiti erori eta bertan ito omen zen.

Agian Ilargipean edaten poema gogoan zuela hilko zen.

Lore-artean ardo-pitxar bat
bakardadean edan lagunik gabe.
Kopa goratu eta ilargiari eskaini,
ene itzalarekin hiru gara.
Ilargiak ez daki edaten,
itzalak alferrik darrait niri,
baina une batez denok adiskide.
Goza bedatse den artean.
Kantari, ilargia dilindan...
Dantzari, ene itzala kulunkan...
Mozkortu aurretik jolas gaitezen,
bananduko gara gero,
Betirako bidaide nora ezean soraio
elkartuko gara berriz Esne Bidean,

Albert Galvany eta Pello Otxotekoren itzulpena

Eta badira beste poema eder batzuk, baina nik liburua irakurtzeko gomendatzen dut; ez galdu, gainera, Bernardo Atxagak egindako sarrera argigarria.

Euskaraz eta Quito

Berriozarko familia bat Ekuadorren egon berri da. Hara joan da senar berriozartarra emaztearekin eta bi seme-alabekin, emaztea han jaioa delako eta hamaika urte zeramalako sorterria bisitatu gabe; hamaika urte, hamar gehi bat, hango familia eta lagunak ikusi gabe: hamaika urte, urte anitz, zin-zinez.

Presidentea Rafael Correa da, eta aberatsek ez dute batere maite; herri xeheak, ordea, biziki maite eta estimatzen du jendearen alde egiten ari dena, oro har.

Ekuadortar batek galdetu zion lagun berriozartarrari ea hemen demokrazia dagoen, eta hemengoak kontatu zion zer dagoen: parlamentu bat,  jendeak bozkatzen du... eta errege bat dagoela Espainian. Ekuadortarrak esan zion berriozartarrari: “Errege bat? Eta bozkatu al duzue errege hori? Ez? Orduan demokrazia hori ez da hemengoa bezain demokratikoa” 

Ekuadortarrak, arrazoi,  eta kitto. Eta Ekuadorreko hiriburua, Quito. Han, urrutian, lagun berriozartarrak asko entzun eta ikasi du, eta hangoek ere entzun eta ikasi dituzte euskarazko hitz gutxi batzuk: izan ere Ekuadorrera bisitan itzuli den emazteak euskara ikasteko ahalegina egin du hemen, eta seme-alabei, ahal duela, euskaraz hitz egiten die.

Ai, hemengo batzuek eginen balute Ekuadorren sortutako neska horrek egindakoaren erdia!  Kanta bat dago euskaraz, Berriozarko aurtengo festetean egondako Gozategi taldearena... “Ekuadorren dago Quito...” Fini eta kitto?